سعی کنید که زندگی خود را بدون آب تصور کنید. احتمالا نمی‌توانید حتی یک ربع ابتدای صبح را بدون آب دوام بیاورید. صبح‌ها ما آب می‌نوشیم، در سرویس بهداشتی آب مصرف می‌کنیم، مسواک میزنیم و دوش می‌گیریم و این فقط مقداری از آب است که برای ما قابل دیدن است. باید بدانیم که پنبه ی مصرفی در لباس خواب و ملحفه ی ما نیز به منابع آب نیاز دارد، انرژی لامپ اتاقمان به آب وابسته است و همچنین آب در تولید رشته‌های موجود در لامپ هم مورد نیاز است. به همچنین آب در قهوه و قهوه جوش، در شیر و علوفه ی گاوی که شیر تولید میکند نیز حضور پررنگی دارد.
آیا میدانید که منبع آب چیست؟ منظور شیر آب نیست! منبع اصلی را میگوییم. رودخانه ی نزدیک شهر شما؟ دریاچه؟ سفره ی آب زیرزمینی؟ سپس به میزان آب مصرفی خود فکر کنید، آیا می‌توانید آن را کم کنید؟
منابع آب در نقاط مختلف جهان
یک خانواده ی چهار نفره ی امریکایی به طور متوسط روزانه 400 گالن آب مصرف میکند. حال این مقدار را با مقدار آبی که یک خانواده ی آفریقایی و یا خانواده‌ای از یک کشور در حال توسعه مصرف میکند مقایسه کنید. این خانواده روزانه فقط 5 گالن آب مصرف میکند. صبح ایشان نیز بسیار متفاوت است: مادر خانواده صبح زود بیدار میشود و از منبع آب نزدیک خانه آب مصرفی برای نوشیدن، غذا خوردن و تمیزکاری را تامین میکند. دختران وی او را همراهی می‌کنند (دختران نسبت به پسران وظیفه ی سنگین تری برای تامین آب دارند.)
از آنجایی که آب مصرفی خانوار از شیر آب تامین نمی‌شود، ایشان منبع تامین آب را می‌شناسند. اگر این منبع، آب کمی داشته باشد، ایشان میدانند که چه کسی زیاد مصرف کرده است. اگر آب آلوده شود ایشان میدانند که تقصیر چه کسی بوده است. آنها میدانند که اگر آب مصرفی آلوده شود، سلامت ایشان نیز در خطر خواهد افتاد.
به طور متوسط در جهان، از هر ده نفر یک نفر به آب سالم دسترسی نداشته و از هر سه نفر یک نفر به سرویس بهداشتی دسترسی ندارد. آب ناسالم بیش از جنگ های اتفاق افتاده در دنیا، جان انسان ها را گرفته است.
اهداف توسعه ی پایدار
در سال 2015 سازمان ملل متحد مجموعه ای از اهداف جهانی با نام “اهداف توسعه ی پایدار” را ایجاد کرد. این هفده هدف، یک برنامه ی توسعه ی جدید برای کره ی زمین هستند – انتظار میرود که میلیاردها دلار کمک و سرمایه گذاری خصوصی و دولتی برای این طرح تجاری پانزده ساله برای کره ی زمین، جمع‌آوری شده و سازمان ملل روی اصلاحات مهمی تمرکز کند. یکی از آن اهداف روی تلاش برای در دسترس قرار دادن و مدیریت منابع آب سالم و بهداشت برای همگان، تمرکز دارد.
تمرکز روی مدیریت منابع آب، نقش مهم منابع آب سالم در زندگی مردم را در ذهن همگان پررنگ میکند. حوزه‌های آبخیز سالم و تالاب ها منابع تامین آب پاکیزه و غذا هستند و البته از سیل نیز جلوگیری می‌کنند، به همچنین خدمات دیگری نیز فراهم می‌کنند که زندگی میلیون ها نفر به آن خدمات بستگی دارد. عدم توانایی در دسترسی صحیح به این منابع میتواند از استفاده به تکنولوژی نیز جلوگیری کند: به عنوان مثال وقتی شیر آب را باز می‌کنیم آبی از آن نمی‌آید، توالت ها آب آشامیدنی را آلوده می‌کنند، و زیرساخت های ذخیره ی آب مانند سدها و آبریزها، مقاومت جوامع در برابر حوادث آب و هوایی را کاهش می‌دهند و مزارع نیز آب را آلوده کرده و یا بیش از اندازه مصرف می‌کنند.
متاسفانه، اکوسیستم آب سالم در وضعیت رو به هشدار قرار دارد. هر ساله شاهد خشک شدن رودخانه های بیشتری هستیم. نیمی از تالاب های موجود روی کره ی زمین خشک شده اند، پر شده اند، روی آنها گیاه کاشته شده و یا رویش را آسفالت کرده اند. این منابع از آنچه مردم تصور می‌کنند بسیار ارزشمندتر و آسیب پذیرتر هستند.
در حقیقت: فقط یک درصد از تمامی منابع آب موجود روی کره ی زمین مناسب مصرف روزانه ی انسان ها است. اگر تا سال 2050 دو میلیارد نفر به جمعیت جهان اضافه شود، به 15 درصد منبع آب سالم بیشتری برای نوشیدن و غذا خوردن احتیاج داریم و به همچنین انتظار میرود که 85 درصد آب بیشتر برای تولید انرژی مورد نیاز باشد. افزایش مصرف آب باعث میشود که تا سال 2050 دو سوم دنیا در معرض خطر کمبود آب قرار بگیرند.
چیزی که برای انسانها مضر است برای طبیعت نیز مضر است و بالعکس. به گزارش صندوق جهانی طبیعت در سال 2016، حدود 81 درصد از گونه‌های آب شیرین تحت نظر، بین سالهای 1970 تا 2012 از بین رفته‌اند. این کاهش جمعیت بسیار چشمگیرتر از کاهش گونه های موجود در خشکی و دریا بوده است.
انقراض مگافانا
یک مثال از این کاهش جمعیت، از بین رفتن دلفین های یانگ تسه و یا بایجی در کشور چین است. در سال 2006 یک بررسی برای پیدا کردن این دلفین ها انجام گرفت ولی متاسفانه نتوانست حتی یک نمونه ی زنده هم بیابد. سپس مشخص شد که انسان ها باعث انقراض این گونه ی آب شیرین شده‌اند. این اولین انقراض مگافانا (انقراض موجودات با وزن بیش از 200 پوند) در پنجاه سال اخیر است. دلفین های رودخانه ای شاخص مهمی برای بررسی سلامت آب هستند و از بین رفتن آنها به معنای کاهش دسترسی افراد وابسته به آب رود یانگ تسه به آب سالم است.
به خاطر مشکلات به وجود آمده برای رودخانه‌ها مانند ماهیگیری بیش از حد و مشکلات دیگر، در سال 2006 بیان شد که دلفین های بایجی – الهه‌های رودخانه ی یانگ تسه – منقرض شده اند.
در سال 2015 و همزمان با دوره ای که سخن از اهداف توسعه ی پایدار به میان آمد، گزارش سالانه ی مجمع جهانی اقتصاد با نام “گزارش خطرات جهانی” ادعا کرد که بحران آب خطری جدی برای اقتصاد، محیط زیست، و مردم است. این چهارمین باری بود که آب در لیست بزرگترین خطرات جهانی قرار گرفته بود و البته اولین باری بود که به عنوان مهم ترین خطر در رده ی اول بود و بالاتر از خطراتی مانند سلاح هسته ای و بیماری های واگیردار جهانی قرار گرفته بود. در همین زمان بود که جهانیان متوجه شدند کمبود آب نه تنها در زندگی روزمره ی انسان ها بلکه در اقتصاد و امنیت ملی نیز نقش مهمی دارد.
مشکلات اقتصادی ناشی از کمبود آب
از دیدگاه اقتصادی، مشکلات ناشی از کمبود آب کاملا واضح و چشمگیر هستند. بهداشت ضعیف و یا به طور کلی عدم رعایت بهداشت و مصرف آب ناسالم در کشورهای در حال توسعه، سالانه باعث ضررهای اقتصادی حدودا 260 میلیارد دلاری شده و یا حدود 1.5 درصد از تولید ناخالص داخلی میشود. بر اساس گزارش اخیر بانک جهانی، ممکن است تولید ناخالص کشورهایی که به آب دسترسی ندارند، تا سال 2050 حدود 6 درصد کاهش پیدا کند. از بین رفتن منابع آب شیرین سالانه میلیون ها نفر را از دسترسی به غذا، کالا و دیگر خدمات محروم میکند و به همچنین باعث سیل، خشکسالی های طولانی مدت و دیگر تغییرات روی آب و هوا و اقلیم میشود.
اما با مدیریت و استفاده ی درست از منابع آب میتوان جلوی این ضررها را گرفت. در بخش خصوصی، برخی شرکت ها ادعا کرده اند که می‌توانند مشکلات مرتبط با کیفیت و کمیت آب را رفع کنند. ایشان بهترین روش های مدیریتی را در زنجیره های تامین خود اجرایی می‌کنند و رهبران شرکت های مدیریت منابع آب نیز سعی در دستیابی به اهداف و روش های پایدار و منحصر به فرد دارند. چنین فعالیت هایی بسیار مفید هستند و خطرات بدنامی (معروف شدن یک شرکت به استفاده ی بیش از حد از منابع آب و یا آلوده کردن منابع آب) و همچنین خطرات مرتبط با آلوده شدن مواد (از آنجایی که سالم نگه داشتن آب باعث بهبود کیفیت زندگی میشود) را کاهش می‌دهند.
در بخش عمومی، برخی دولت ها روی سازمان ها، نهادها و سیستم های اطلاعاتی مرتبط سرمایه گذاری کرده و تصمیم های محلی را در برنامه های ملی دخیل می‌سازند. این سرمایه گذاری ها علاوه بر بهبود شرایط اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی، منابع کشور را برای استفاده برای آیندگان نیز آماده می‌کنند. قوانین و مقررات تخصیص یافته که ترکیبی از زیرساخت های طبیعی و سخت هستند، و همچنین نظارت بیشتر، همگی روی کاهش خطر “کمبود آب” موثر هستند؛ این عبارت “کمبود آب” به معنای عدم مدیریت صحیح منابع آب و یا کاهش منابع آب و در نتیجه عدم دسترسی انسان ها به منابع آب کافی است. میتوان گفت که تقریبا یک چهارم مردم کره ی زمین، جمعیتی حدود 1.6 میلیارد نفر، با مشکل کمبود آب مواجه هستند.
شهروندان شهر هو چی مین به تازگی با این مشکل روبرو شده بودند. منابع آب ایشان آلوده شده بودند زیرا هیچ محلی برای تخلیه و تصفیه ی فاضلاب موجود نبود و سازمان های خدماتی مرتبط بسیار ضعیف عمل می‌کردند. کمبود آب و عدم مراقبت صحیح از منابع آب باعث سیل شدید آب های سمی شده و آینده ی این افراد با مشکلات بسی خطرناک تر مواجه شد. ادعا شده است که هو مین چی یکی از ده شهر جهان است که به خاطر تغییرات آب و هوایی در معرض خطر سیل، خشکسالی و طوفان های استوایی قرار دارد.
اما در سال 2001 و به کمک بانک جهانی، این شهر زیرساخت های خود را بهبود بخشید و یک سیستم منظم تخلیه و تصفیه ی فاضلاب تعبیه کرد، روش های مدیریتی خود را تغییر داد و به همچنین در جهت تضمین سلامت منابع آب اقدامی عظیم انجام داد؛ و تمامی این اقدامات به سود 1.2 میلیارد نفر شد. بررسی ها روی چندین تغییرات اقلیمی نشان می‌دهد که سیستم زهکشی جدید در برابر افزایش بارندگی و افزایش سطح دریا مقاوم بوده و همچنین اقدامات غیر سازه ای خطر سیل را کاهش داده و انعطاف پذیری در برابر تغییرات آب و هوایی را افزایش می‌دهند.
مدیریت حوزه های آبخیز
مدیریت حوزه های آبخیز داخل کشور پیچیده است و البته که مدیریت این حوزه ها زمانی که از مرزهای کشور عبور می‌کنند بسیار پیچیده تر هم میشود. 151 کشور در دنیا با یکدیگر مرز آبی دارند، و مدیریت این مرزهای آبی و صلح بر سر آنها و به همچنین مدیریت رشد اقتصادی ناشی از این آب ها کار ساده ای نیست.
برای مثال، رود زامبزی منبع خدمات و محصولات اکوسیستمی برای هشت کشور آنگولا، بوتسوانا، مالاوی، موزامبیک، نامیبیا، تانزانیا، زامبیا و زیمبابوه است. این کشورها، کمیته ی توسعه آفریقای جنوبی و کمیسیون تازه تاسیس جریان آبی زامبزی، در جهت پیشرفت مدیریت منابع آب در بخش هایی از حوزه ی زامبزی با یکدیگر در ارتباط هستند. بانک جهانی و صندوق جهانی طبیعت نیز از این پروسه حمایت کرده و نهادهای جدیدی برای بهبود این پروسه تاسیس کرده اند.
اقدامات در جهت بهبود مدیریت رود زامبزی چشمگیر و موثر هستند اما برای برخی منابع آب دیگر مانند رود مکونگ نیاز به اقدامات بیشتری است. موسسات مختلفی روی این رود که یکی از حوزه های متنوع زیستی در جهان است، تمرکز کرده و سعی در مدیریت برون مرزی و تبیین روش هایی دارند که تصمیمات زیرساختی بالادستی روی اکوسیستم و زندگی 60 میلیون نفر در کشورهای حوزه ی پایین تاثیر منفی نگذارند.
رهبری سیاسی و اقتصادی در بالاترین سطح خود مورد نیاز است. به همین دلیل است که سازمان ملل و بانک جهانی، هیئت سطح بالای آب (HLPW) را برای افزایش آگاهی و ایجاد یک فراخوان جهانی برای اقدامات مثبت تشکیل داده اند. در طی دو سال، رهبران HLPW اقداماتی در جهت جمع آوری اطلاعات برای تصمیم گیری بهتر، جمع آوری سرمایه برای دسترسی همگان به آب، بهداشت (و یا شستشو)، استفاده ی صحیح از آب، انعطاف پذیری و مدیریت خطر، مدیریت هر چه بهتر آب، چالش هایی برای پیشرفت و نوآوری و پشتیبانی از بحث جهانی در زمینه ی ارزش آب، انجام داده اند.
زمانی که ما تمرکز خود را روی حوزه های آبخیز در سطح جهانی قرار می‌دهیم نباید از اتفاقات محلی غافل شویم. قدم اول برای گرفتن تصمیمات درست این است که اطمینان حاصل کنیم که تمامی ذینفعان از جمله اعضای جامعه، تاجران، مدیران محلی و ملی و نهادهای برنامه ریزی منطقه ای همگی با سیستم آبی و میزان مصرف آب خود آشنایی داشته باشند. گزارش بهداشت حوزه، که ذینفعان آن را ایجاد کرده اند از بررسی پیچیدگی شاخص ها و مقادیر حوزه های آبخیز به دست آمده است. حوزه هایی که این گزارشات را به طور مرتب ثبت کرده اند شاهد پیشرفت هایی در فعالیت نهادها، زیرساخت ها و مدیریت منابع طبیعی خود بوده اند.
با توجه هر چه بیشتر به چالش های موجود می‌توانیم در جهت دستیابی به اهداف توسعه ی پایدار یعنی اطمینان از در دسترس بودن و مدیریت پایدار آب و فاضلاب برای همگان، حرکت کنیم. تامین آب کافی به همچنین در دسترسی پیدا کردن به سایر اهداف توسعه ی پایدار مانند اهداف مرتبط با سلامتی و مقابله با فقر (زیرا عدم رعایت بهداشت از رشد کودکان جلوگیری میکند)، برابری جنسیتی (به دلیل اینکه زنان بیشتر از مردان مسئول تامین آب خانواده هستند)، کشاورزی (با ارتقا سلامت غذایی و بهداشت جامعه)، و اقلیم (با ایجاد انعطاف پذیری و کاهش تاثیرات تغییرات آب و هوایی) نیز موثر است.
به عنوان سخن پایانی باید بیان کرد که هدف کلی همه ی مسئولین باید ایجاد دسترسی همه ی مردم جهان به آب سالم و تمامی مشتقات آب باشد. به همچنین همگان باید از ارزش واقعی آب آگاه شده و برای حفاظت از آن تلاش کنند. ما مفتخریم که روی این هدف تمرکز کرده ایم.
بدون دیدگاه